از آن هنگام كه حضرت امام علی علیه السلام آن پیكر پاكی و راستی و عدالت در سرزمین نجف اشرف به خاك سپرده شد تا اندك زمانی پیش از این همیشه شهر مقدس نجف دیار دانش و دین و شهر جهاد و اجتهاد و سرزمین صفا و نور بود.
گویی با دفن جسم مقدس مولا علی علیه السلام ، خورشید آسمان را نیز در خاك نجف دفن كردند.
نزدیك به چهارده قرن است كه ستارگان آسمان دانش و تقوا از آن سرچشمه خورشید سر برآورده ، سپهر صفا و صمیمیت را جذابیتی بیشتر و ملاحتی افزونتر بخشیده اند و این همه چیزی نبود جز پرتوی از آن آفتاب كه در دل شب و دور از چشم اغیار در سرزمین نجف به خاك سپرده شد.
در زمانی هم كه بیش از هزار سال از پیشینه حوزه علمیه نجف می گذشت (1320 ق .) حلقه های درس و بحث همچون گذشته و بلكه پر رونق تر در آن دیار دایر بود. هزاران نفر از طالبان دانش ، وطن خود را ترك گفته ، در كنار آستان قدس مولا علی علیه السلام گرد هم آمده بودند تا ضمن ارادت به آستان ولایت و تحصیل علم و كمال ، ارزش های علوی را كه چیزی جز اسلام پیامبر نیست ، پاس دارند. آن روزها برای فضلای حوزه نجف روزهای پرباری بود چرا كه اساتید بزرگ و زنده ای چون آیة الله سید محمد كاظم یزدی و آیة الله آخوند خراسانی كه در فیض بخشی دستی توانا و بیانی گویا داشتند و بخوبی تشنگان دشت طلب را سیراب می كردند، سر حلقه حوزویان بودند.
آن سال برای شیخ كاظم شوشتری سالی بس پربركت و با میمنت بود. چنین می نمود كه خدای رحیم ، لطف بزرگی در حق او فرموده و چشمش را با میلاد پسری با استعداد و شایسته روشنی بخشیده است .(989). پدر او را به نام نهمین پیشوای معصوم شیعیان ((محمد تقی )) نامید تا هر لحظه به یاد دوستی بزرگ از دوستان برگزیده خدا، یعنی حضرت جوادالائمه علیه السلام باشد و همیشه ذكر و سپاس حق گوید.
پدر و مادر
خاندان مادری محقق از خانواده های متدین ایرانی بودند كه از مدتها پیش ، شهر نجف را برای سكونت برگزیده بودند. مادرش متولد نجف اشرف بود و در همان شهر با روحانی جوان شوشتر، محمد كاظم شوشتری ازدواج كرد.
شیخ محمد كاظم از تباری تابناك بود كه نسل در نسل از نوریان و دانشمردان شوشتر بودند و پیش از میلاد محقق ، مردان نام آور بسیاری چون شیخ جعفر شوشتری و... را در كهكشان درخشانشان نظارگر بودند.
پدر دانشمند محقق ، یگانه مرجع شوشتر و از مردان مبارز آن دیار بود. او در دفاع از كیان مسلمانان بویژه از حریم حجاب اسلامی ، مرزبانی مبارز و مبارزی بیدار بود كه توسط طاغوتیان از شوشتر به بروجرد تبعید شد و روزگار درازی را - هم در زمان رضاخان و هم در عصر محمد رضا پهلوی - دور از وطن ، غریبانه در بروجرد زیست .(990)
اقبال شوشتر
مولود نجف ، باطروات ترین بهاران عمرش را تا هفت سالگی در نجف اشرف تنفس كرد. نخستین سالهای سبز زندگی را در آن شهر نجابت و نور، سپری ساخت . پس از آن همراه مادر مهربانش ، ناخوسته شهر نجف را به قصد شوشتر ترك كرد و در حدود سال 1327 ق . وارد آن شهر گردید.(991)
آن روز (1314 ش ) روزگار ایران سیاه بود و دست نشانده بیگانگان ، رضاخان میرپنج ، آشكارا با مظاهر اسلامی به ستیز برخاسته بود! در این زمان طلبه فارغ التحصیل حوزه نجف ، آقا محمد تقی شوشتری ، شیخ شهر و به جای پدر مظلوم و تبعید شده خوی ، مرجع مردم در آن دیار بود.
رجعت به شهر عشق
شیخ شوشتر كه فرزند پدری چنان مبارز و بیدار بود تحمل هیچ تهاجمی را بر ساحت مقدس تشیع و اسلام روا نمی دید. چنین بود كه علم مخالفت با مزدوران اجانب را مردانه برافراشت .
محقق برای بیداری مردم و تهییج آنان بر ضد طاغوت وقت ، شوشتر را ترك گفته ، همراه خانواده اش راهی كربلا گشت ... پس از چند صباحی كه در كربلا مشغول زیارت و درددل كردن با سالار شهیدان بود، ضمن گلگشتی كه در حلقه های درسی آن شهر داشت به این نتیجه رسید كه عازم نجف اشرف گردد تا به دریای دانشهایی كه در حلقه های درس و بحث آن روز حوزه نجف موج می زد، بپیوندد.(992)
همان روزها در نجف اشرف یكی از آثار پر بارش را با نام ((قضاء امیرالمؤ منین علیه السلام ) (پیرامون قضاوتهای امام علی علیه السلام ) برای نخستین بار به دست چاپ سپرد(993)و با انتشار آن ، چشم دانشوران نجف رامعطوف خود ساخت .
محقق تا سال 1321 ش . (1360 ق .) در حوزه نجف بود. پس از آن كه رضا شاه از قدرت به زیر كشیده شد به شهرش شوشتر برگشت .(994)
او تا واپسین روزهای عمرش در آن دیار ماند تا آنجا كه در سایه سار و سعی و كوششهای شبانه روزی اش نام شوشتر بر سر زبانها افتاد و گذشته درخشان خود را كه روزی به ((دار المؤ منین )) شهرت داشت دوباره بازیافت چنان كه هر دانشمندی كه به زیارت او در شوشتر توفیق می یافت جهانی جمیل و عالمی پر از صفا را در آن دیار می دید و بی اختیار بیت زیر در زهنش تداعی می شد:
هر آن كس ز دانش برد توشه ای
جهانی است بنشسته در گوشه ای
برزیگران نور
مربیان و معلمان بزرگی كه در شكوفایی آن استعداد درخشان و در طلوع آن آفتاب روشنگر، به نوعی سهیم بودند، به عنوان استادان محقق نام برده می شوند:
1. حجة الاسلام سید حسین نوری
2. حجة الاسلام سید علی اصغر حكیم (1348 ق )
3. حجة الاسلام سید محمد علی امام ، معروف به امام شوشتری ، (1308 - 1394 ق )
4. آیة الله شیخ محمد كاظم شوشتری (پدرشان )
5. آیة الله سید مهدی آل طیب جزایری (1362 ق .)
6. آیة الله سید محمد تقی شیخ الاسلام . (1342 ق .)(995)
حلقه نور
بعضی از بزرگان و دانشوران معاصری كه از محقق شوشتری اجازه روایتی داشته و از طرف ایشان مجاز در نقل حدیث هستند عبارت اند:
1. آیة الله العظمی مرعشی نجفی (ره )
2. آیة الله شیخ غلامرضا عرفانیان (996)
3. استاد حجة الاسلام رضا استادی
4. استاد قیس آل قیس
5. دكتر سید كمال حاج سید جوادی
6. سید جمال الدین دین پرور
7. سید محمد حسن آل غفور
8. استاد محمد علی جاودان ...
آثار پربار و ابتكاری
بیش از پنجاه سال است كه كتابهای محقق ، بویژه ((قاموس و نهج الفصاحة دخیله )) ایشان از منابع مهم و مرجع شمرده می شوند و همین ما را از توصیف بیشتر آنها مستغنی می كند. پس تنها به نامبری آنها اكتفا می شوند:
1. شرح و جیزه شیخ بهایی (نخستین نوشته ایشان )
2. حاشیه بر متن لمعه و بر شرح لمعه .
3. النجعه فی شرح اللمعه ، در 11 جلد.
4. الاخبار الدخیله ، در 4 جلد.
5. قضاء امیر المؤ منین علی بن ابی طالب علیه السلام (پرانتشارترین اثر محقق كه به زبان فارسی دهها بار به چاپ و به زبان انگلیسی هم نشر یافته است .
6. آیات بینات فی حقیة بعض المنامات ، به تازگی به زبان فارسی نیز ترجمه و انتشار یافت .
7. الاوائل .
8. قاموس الرجال فی تحقیق رواة الشیعة و محدثیهم ،
در 14 جلد و پرآوازه ترین و پربارترین كتاب محقق شوشتری است در علم رجال .
9. رسالة فی تواریخ النبی والال (تاریخ چهارده معصوم علیه السلام )
10. رسالة فی سهوالنبی صلی الله علیه و آله .
11. الدرالنظیر فی المكنین بابی بصیر.
12. البدایع (گلستانی كه از هر چمن گلی را به ارمغان دارد)
13. بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغه در چهارده جلد (تفسیری موضوعی و انتقادی )
14. مقدمه ای بر توحید مفضل ، به زبان فارسی
15. الاربعون حدیثا، (چهل حدیث در فضائل ائمه معصومین و مسائل فقهی ).
16. الاربعینیات الثلاث .
17. كشكول ، در 237 صفحه جیبی (غیر از كتاب البدایع است ).
18. نوادر الاخبار و جواهر الاثار.
19. حواشی بر توضیح المسائل آیة الله خویی .
20 حواشی و استدراكات بر كتاب ثواب الاعمال و عقاب الاعمال .
21. جزوه كوچكی در ادعیه و اذكار.
22. حواشی بر ((منتخب المنتخب )) (رساله عملیه پدرشان ).
23. غرر و درر، در ادبیات .
24. تفسیر قرآن ، محقق شوشتری در این تفسیری كه آرزوی اتمام و انتشارش را داشت ، بیشتر به دو تفسیر معروف شیعی نظر داشت . تفسیر تبیان ، اثر بزرگ شیخ طوسی و تفسیر المیزان اثر جاوید علامه طباطبایی این اثر سالهاست كه در دست استاد علی اكبر غفاری است تا توسط انتشارات مكتبة الصدوق چاپ و منتشر شود.
مكتب تربیت
علامه شوشتری در مكتب تربیتی خویش نیز اشخاص بسیاری را تربیت كرده و به جامعه دانش و فرهنگ تحویل داده است كه ما تنها به افراد خانواده ایشان بسنده می كنیم و برخی را به اختصار نام می بریم :
1. شیخ بهاء الدین شوشتری معروف به آقا شیخ بهاء
وی برادر محقق شوشتری و اهل علم و فضل است و امروزه از رجال بنام شوشتر شمرده می شود با وجود اینكه در حدود 90 سال از عمرشان می گذرد همچنان مشغول تبلیغ دین و تعلیم اخلاق و آداب اسلامی است و همه روزه در مسجد و مدرسه مرحوم شیخ جعفر شوشتری به امامت و ارشاد می پردازد.
2. دكتر محمد علی شیخ شوشتری
تنها پسر علامه شوشتری است كه عمری را در اعتلای فرهنگ اسلامی و یاری پدر دانشمندش كوشیده است و تا كنون دهها كتاب و مقاله پر بار نوشته و منتشر ساخته است كه می تواند دانشوران را بكار آید. ایشان از اساتید نامدار دانشگاه تهران بود تا اینكه اخیرا از طرف مردم شوشتر به نمایندگی انتخاب شد و به مجلس شورای اسلامی راه یافت . استاد دكتر شیخ فرزند فرزانه ای نیز به نام مسعود داشت كه با اشتیاق در جبهه های جهاد شركت جست تا مفقودالاثر گشت و جاودانه شد.
علامه شوشتری دارای سه دختر نیز بود كه در اینجا لازم است از داماد با فضلشان آقای حاج سید ابوالحسن شوشتری نام برد كه عمری را در لباس ‍ مقدس روحانیت و در سنگر سجاده و محراب و منبر به نور افشانی و ارشاد مردم پرداخت و پیش از علامه شوشتری بدرود حیات گفت . (997)
آیینه اخلاق
محقق متقی ، مرد محراب محبت و والهی ملكوتی در وادی ولایت بود. از ایشان سؤ ال شد كه اگر خداوند شما را دوباره جوان كند و قدرت و توانایی سابق را بدهد چه خواهید كرد؟
در پاسخ فرمود:
((تحقیق در آثار اهل بیت علیه السلام ))
فصل فراق
خورشید خوزستان پس از عمری نورافشانی در آسمان دانش و دین بالاخره در 29/2/74 (19 ذیحجه 1415) غروب كرد و روزنامه ها با تیترهای درشتی چون ((حضرت آیة الله العظمی شیخ محمد تقی شوشتری به ملكوت اعلی پیوست )) خبر از وصالش دادند و شروع فصل فراق و هجران فرهنگ دوستان را اعلام كردند.
چنین بود كه نابغه ای به خواست خویش رسید و پرواز تا بر دوست را آغاز كرد و ای بار نیز همگان در سوگ نشستند و افسوس كنان كه چرا تا زنده بود غریب و ناشناخته ماند و چرا پس از مرگ او را شناختیم زبان حال مردم بود. باری نوری كه از نجف تابیده بود بالاخره در شوشتر غروب كرد و دفینه ای دیگر در ((مقام سید محمد گلابی )) و خاك پاك ایران زمین دفن شد.
این مقاله را با ابیاتی كه حكایت از ارادت این كوچكترین به ساحت آن شیعی مرد پارسا و آزاد اندیش است به پایان می بریم تا كه قبول افتد و چه در نظر آید:
شیخ ما نه مشرب ((مشاء)) گزید
نه به حكمت ماه ما ((اشراقی )) است
مهر ما از مكتب آل علی
آفتابی شد كه خود آفاقی است
گرچه این دفتر به پایانش رسید
همچنان اما حكایت باقی است